درخت گوشواره ابیانه و نام علمی آن - پسته وحشی

در دامنه کوه قلعه ابیانه در محل گَلجاشِر تک درختی استوار و چشم نواز سال هاست که در دامنه پرتگاهی سنگی بدون آثار خاک و آب در محل در مقابل چشم ما مردم ابیانه و گردشگران خودنمایی می کند.
در ابیانه این درخت به دلیل زائده های گوشواره مانند بنام درخت گوشواره موسوم شده است.  با توجه به این که به جز یکی دو مورد نمونه ای از این درخت در دامنه ارتفاعات ابیانه و مناطق پیرامونی مشاهده نشده است من را بر آن داشت که به کمک صاحبنظران علم گیاه شناسی نسبت به تشخیص این گونه گیاهی به پردازم که حاصل جستجو و اعلام نظرهای کارشناسی، مطالب زیر را خدمت همشهریان محترم ابیانه تقدیم حضور می کنم. انشاء الله گامی هر چند کوچک در شناسایی طبیعت ابیانه باشد.

درخت گوشواره ابیانه ( نام علمی درخت پسته وحشی یا بَنِه)

✅نام علمی درخت گوشواره چیست؟
بررسی کارشناسانه نشان داد که با توجه به شکل کلی درخت، نوع برگ ها و نوع میوه آن، نام  این درخت، درخت پسته وحشی یا بَنِه (Pistacia Atlantica) است.                                                                                                                               در ایران سه گونه بنه رویش دارد 1- گونه کسور یا بنه کابلی    2- گونه بنه کردستانی  یا کُلخنک یا سقز   3- بنه چاتلانقوش  و 4- بنه خینجوک
با توجه به این که  شکل برگ درخت گوشواره ابیانه تخم مرغی پهن با نوک کم و بیش دراز است لذا گونه درخت گوشواره از نوع بَنِه خینجوک( Pistacia Khinjuk Stocks ) تشخیص داده شد.  برگ  ها در سایر گونه های بنه فاقد نوک دراز هستند.
جنس پسته Pistacia   از گونه های مناطق نیمه گرمسیری در سراسر دنیا است. از این جنس 10 گونه شناخته شده که 3 گونه آن در ایران پراکنش و استقرار دارد.  بنه گونه ای است با دامنه اکولوژیکی وسیع و دورادور کویرهای ایران را می پوشاند.                                                                                                                                                                                                                                                
بنه یا پسته وحشی درختانی کوچک  و خزان کننده با رشد کند هستند. بنه درختی است که به ارتفاع 2 تا 7 متر و حتی تا 12 متر هم می رسد. دارای تنه مشخص خاکستری متمایل به سفید و دارای تاجی گرد است. ارتفاع بَنِه ابیانه (گوشواره) 4  متر و 30 سانتی متر اندازه گیری شد.

✅نیاز رویشگاهی (خاک و آب و اقلیم)

در خاک های سبک تا سنگین مقاوم به خشکی و گرما و در عین حال نسبت به سرمای زیر صفر مقاوم است.  
گرچه خاک عمیق و قابل نفوذ را ترجیح می دهد ولی به راحتی خاک های کم عمق را نیز تحمل می کند و نبود خاک در محل رویش درخت گوشواره ابیانه بخوبی قابل مشاهده است. ریشه های عمودی  و عمیق آن تا  6 متر نفوذ نفوذ می کند ولی قدرت تولید ریشه های فرعی آن ضعیف است. به همین خاطر ملاحظه می کنید که درخت گوشواره ابیانه بدون خاک و آثار آب، زند مانده است و به حیات خود ادامه می دهد.

رویشگاه آن دامنه های صخره ای با شیب تند، سنگلاخی، درز و شکاف تخته سنگ ها  است و در ارتفاع 600 تا 3000 متر از سطح دریا مشاهده شده است. ارتفاع محل رویش درخت گوشواره ابیانه  2302 متر بالاتر  از سطح دریا است.

در مجاور درخت اصلی نیز یک درخت کوتاه و جوان رشد کرده است.

میوه

داراي ميوه شفت به عرض  7 ميلي متر است كه به  شکل  دانه های عدس بوده و گل آذين آن شبيه خوشه انگور است و در طـول  دوره ي تكاملي اش به رنگ هاي مختلفي ديده  می شود ا ابتدا سبز كمرنگ سپس زرد و در نهايت به رنگ سبز پررنگ در می آید.

 میوه خوشه مانند شبیه خوشه انگور  و
برگ ها تخم مرغی شکل و در انتها دارای نوک تیز و دراز هستند.

Hamid reza Peyrowan, [19.08.17 21:44]
✅علت ماندگاری درخت گوشواره (بنه) ابیانه
این  درخت داراي عمر طولاني است.مصون ماندن از دستبرد و چرای دام به دلیل رویش در محل پرتگاه سنگی قلعه ابیانه و همچنین کمبود آفات و بیماری ها ( پروانه برگ خوار، سوسک پوست خوار، سوسک ریشه خوار) و  نبود خشکسالی و نیز مقاوم بودن گیاه به تغییرات حرارتی محیط  از جمله موارد علت  ماندگاری این درخت است.
درجه حرارت رویشگاه بنه در ایران از منهای 13 درجه تا حداکثر 42 درجه است که تفاضل این دو حد حاکی از  توان و مقاومت این درخت است.

✅گوشواره ها چیستند؟

اشکال کیسه ای شکل و با اشکال مختلف و رنگ های سبز و قرمز در ابیانه بنام گوشواره موسوم است و به همین دلیل این درخت را درخت گوشواره  نامیده اند. بررسی علمی نشان داد که این ها  در علم گیاه شناسی گال Gall   هستند.

 گوشواره یا گال

گوشواره یا گال لوبیایی شکل

✅تعریف گال

گال به انگلیسی Gall ، رشد غیرطبیعی بافت گیاه است که می‌تواند در اثر عامل انگل‌های مختلف از قارچ و باکتری تا حشرات تا هیره ایجاد شود. گال‌ها دارای ساختاری بسیار سازمان یافته هستند.

گال که یک تغییر حالت شکل برگها یا سر شاخه درختان بنه می باشد. دارای مواد رزینی و تانن است که از آن در مصارف دارویی و صنعتی استفاده می گردد. این گال ها را در اواخر تابستان یا اوایل پاییز قبل از شروع باران های پاییزی از روی درخت جمع آوری نموده و بلافاصله آنها را خشک و آماده مصرف می کنند.

در گیاه پزشکی گال همان تومور انسانی است. در تومور انسان داخل آن چرک است. در گال گیاهی که نوعی کپسول است. حشره ماده تخم های نیمه نارس را جهت دوران تکمیل نوزاد درون کپسول ( برگ) قرار می دهد

میوه و گال (گوشواره)    ملاحظه می شود که گال بر روی برگ گیاه رشد کرده است.

Hamid reza Peyrowan, [19.08.17 21:45]
✅حالا چرا برگ به این صورت در می  آیند؟                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       حشره کامل که اکثرا دگردیسی کامل دارند و پروانه هستند و شکمشان پر از تخم نارس می باشد، برای تخم های خود (بخوانید نوزاد)، باید هم غذا بگذارد و هم خانه مناسب درست کند تا از عوامل سوء محیطی در امان باشد
بنابراین  چه چیزی مناسب تر از برگ گیاه!
حشره ماده با ترشح ماده ای از بزاق خود روی برگ ها، ضمن لزج کردن برگ و نرم کردن آن ،  آن  را لوله می کند (نه آن لوله ای که آقای قالیباف دانشجویان را می کرد) و هم مکان مناسب برای سپری کردن دوره تکمیلی و بیرون آمدن نوزاد از تخم است. بنابراین حشره ماده با نکروزه کردن برگ به هر دو هدف خود می رسد.
نتیجه اینکه برگ ده فورمه شده (تغییر شکل می دهد) و وظایف خود را برای درخت انجام نمی دهد و محلی برای گذراندن دوره ای برای آفت گیاهی است.

✅ارزش درخت بنه

میوه های  بنه  با طبیعت گرم ، دارای چربی و البته انرژی بسیاری در خود است.
درخت بنه منبع تولید شیره سقز است. صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده ‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود. ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد.

علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم‌کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‌شود. علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 سقز گیری با  ایجاد زخم در تنه درخت  و جمع آوری آن در کاسه های گلی

✅روش سقز گیری از درخت

 در بدنه درخت زخمی ایجاد می کنند تا از درون آن شیره و صمغ خارج شود. در این تصویر ملاحظه می کنید که در محل زخم کاسه گلی بر روی تنه درست می کنند تا صمغ درون آن جمع شود. اشک‌های سبز بنه قطره‌قطره به کاسه‌های کوچک نصب شده بر تنه درخت می‌ریزد و مردم برای پرشدن کاسه‌ها ، روزها و حتی ماه‌ها صبر می‌کنند.

✅خاتمه سخن

در طی بررسی انجام شده مشخص شد که در محل رویش درخت گوشواره ابیانه،  یک تک پایه درختچه مانند در مجاور آن و خوشبختانه یک تک پایه دیگر در مسیر کوچه گلجاشر روبروی خانه آقایان زین العابدین و حمید کیانی به صورت خودرو رویش کرده است و جا دارد که در حفظ این گونه ارزشمند کمال دقت را بنماییم زیرا تا کیلومترها پیرامون ابیانه آثاری از این درخت مشاهده نشده است و شاید این درخت بازمانده نسل منقرض شده در منطقه بوده باشد.                                                                                                                                                             این گونه پسته وحشی در استان های همجوار  و دور از ابیانه  و در استان های کردستان، کرمانشاه، لرستان، جنوب خوزستان ، فارس، بلوچستان، بیرجند، دامغان و سمنان و یزد  مشاهده شده است و لذا تصور این که  این گونه در ابیانه بازمانده نسل منقرض شده باشد و یا این که انتقال بذر آن توسط طوفان های سهمگین به ابیانه آورده شده باشد دور از ذهن نیست.
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             لازم به ذکر است که انتقال بذر توسط حشرات در فواصل کوتاه و مشخص صورت می گیرد. برای مثال زنبور عسل که خود عاملی برای انتقال بذر گیاهان هستند تا فاصله 6 کیلومتر  قدرت مانور دارند و عملا بیش از آن مسیر خود را گم می کنند.

 موقعیت جغرافیایی محل رویشگاه درخت گوشواره ابیانه (پسته وحشی) به رنگ قرمز و انتشار جغرافیایی آن در ایران  ( دوایر سیاه رنگ)
ملاحظه می شود که این نوع درخت در فواصل دور از ابیانه تاکنون گزارش شده  است.

دکتر حمید رضا پیروان ابیانه...